اهمیت و جایگاه ازدواج
و) ویژگی‌های اجتماعی (قسمت ششم )
یکی از مسائلی که امروزه جزء شرایط ازدواج بیان می‌شود، همسانی اجتماعی است. اینکه دو خانواده‌ای که قصد ازدواج دارند باید از نظر جایگاه اجتماعی، متناسب بوده در یک ردیف اجتماعی قرار داشته باشند. با بررسی متون دینی، می‌توان دیدگاه دین را در خصوص اهمیت ویژگی‌های اجتماعی در همسرگزینی دریافت. ضرورت یا عدم ضرورت همسانی زن و مرد در نژاد، طبقه اجتماعی و وجود با عدم وجود پیوند فامیلی و آشنایی پیشین آن‌ها از جمله مواردی است که اولیای دین (علیهم‌السلام) به آن توجه داشته‌اند. با بررسی گزاره‌ها و آموزه‌های دین درباره موارد بیان شده، این نتیجه حاصل می‌شود که از نظر اسلام، همسانی نژادی زوجین و طبقه اجتماعی آنان ضرورت نداشته و ازدواج دو فرد از نژادهای مختلف، اشکالی ندارد. شواهدی بر این مطلب وجود؛ نخست اینکه اسلام به نژاد به عنوان عاملی برای شناسایی افراد نگاه می‌کند، نه امتیاز و برتری اقوام و ملل بر یکدیگر:
یَاأَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ؛ ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم، و شما را ملّت ملّت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یکدیگر شناسایی متقابل حاصل کنید. در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی‌تردید، خداوند دانای آگاه است (98).
شاهد دوم، ازدواج اولیای الهی (علیهم‌السلام) با افرادی از نژادهای دیگر است؛ مانند ازدواج امام حسین (علیه‌السلام) با شهربانو دختر یزدگرد پادشاه ساسانی (99)، ازدواج امام کاظم (علیه‌السلام) با حمیده مصفات که از اشراف عجم به شمار می‌آمد (100). ازدواج حضرت رضا (علیه‌السلام) با تکتم، که کنیزی از اهالی دورترین نقاط مغرب بود (101)، ازدواج امام حسن عسگری (علیه‌السلام) با زنی به نام نرجس که از اهالی روم بوده است (102).
سوم اینکه اولیای الهی (علیهم‌السلام) به ازدواج‌هایی توصیه کرده‌اند که ویژگی بارز آن، تفاوت نژادی دو طرف بوده است (103).
اسلام، همسانی زن و مرد در طبقه اجتماعی را نیز در ازدواج ضروری نمی‌داند؛ چرا که ملاک برتری از نگاه دین، تقواست:
إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ؛ در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست. بی‌تردید، خداوند دانای آگاه است (104).
اسلام با بیان این ملاک بر تمام امتیازات ظاهر و مادی خط بطلان کشیده و واقعیت و اصلات را به مسأله تقوا و پرهیزکاری و خداترسی می‌دهد و می‌گوید برای نزدیک شدن به خدا و ساحت قدسی او هیچ امتیازی جز تقوا مؤثر نیست (105).
از سوی دیگر در سیره عملی پیشوایان دین از جمله امام رضا (علیه‌السلام) این حقیقت به چشم می‌آید که آنان با وجود برخورداری از مقام والای علمی و معنوی، با کنیزانی که از پایین‌ترین موقعیت اجتماعی برخوردار بودند، ازدواج کرده‌اند (106). این عمل گویای این حقیقت است که همسانی طبقه اجتماعی، عامل مؤثری در موفقیت ازدواج به شمار نمی‌آید. در روایتی آمده است که امام سجاد (علیه‌السلام) با کنیزی از کنیزان امام حسن (علیه‌السلام) ازدواج کردند. زمانی که عبدالملک مروان از این امر باخبر شد، نامه‌ای به امام (علیه‌السلام) نوشت و ایشان را سرزنش کرد. امام زین‌العابدین (علیه‌السلام) در پاسخ او نوشت:
همانا خداوند به وسیله اسلام، پستی را بلندی بخشیده و ناقص را کامل گردانیده و از فرومایگی به ارجمندی رسانیده است. بنابراین هیچ مسلمانی پست نیست، بلکه پستی واقعی، پستی جاهلیت است. پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خود، بنده‌اش را [از قوم خود] زن داد و با کنیزش ازدواج کرد (107).
افزون بر سیره عملی پیشوایان دین (علیهم‌السلام)، وساطت آن‌ها برای ازدواج‌هایی که طرفین آن برخاسته از طبقات متفاوت اجتماعی بوده‌اند، شاهد صادقی بر این دیدگاه اسلامی است. شخصی برای امام جواد (علیه‌السلام) نامه نوشت، و در آن، نظر حضرت (علیه‌السلام) را درباره ازدواج دختران خود و اینکه هیچ کس را همانند و هم شأن خود نمی‌یابد، جویا شد. حضرت در پاسخ چنین فرمود:
آن‌چه در مورد دخترانت بیان کردی و این که کسی را همانند خودت نمی‌یابی دانستم؛ امّا خدایت رحمت کند - این امر را معیار و شرط ازدواج دخترانت قرار نده؛ زیرا رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هرگاه کسی که اخلاق و دیانت او را می‌پسندید به خواستگاری نزد شما آمد، به وی همسر دهید؛ چرا که در غیر این صورت، فتنه و فساد بزرگی زمین را در بر خواهد گرفت (108).
حاصل آن‌که همسانی اجتماعی هر چند ممکن است به سازگاری بیش‌تر میان زن و مرد کمک کند، ولی به خودی خود معیار اساسی برای ازدواج نیست. بلکه اگر ملاک‌های اساسی مانند ایمان، حسن‌خلق، سلامت روانی و جسمی وجود داشته باشد، این ملاک را نباید برای انتخاب در اولویت قرار داد